De terroristische aanslag in Hanau, Duitsland toont aan dat een nieuwe variant van extreem-rechts ontstaat wat een steeds grotere dreiging vormt voor Westerse samenlevingen. Neo-nazi’s zijn nooit helemaal uit de picture geweest van de veiligheidsdiensten maar vormden ook een relatief kleine dreiging door de jaren heen. De tijden van skinheads met kistjes en bomberjacks zijn reeds lang voorbij. De aanslagpleger van Hanua voegde nu de daad bij het woord, zoals De Volkskrant al eerder schreef en publiceerde een manifest net als we eerder zagen bij de aanslag in Christchurch, Nieuw Zeeland. De huidige dreiging is dus anders, moeilijker in toom te houden en lijkt bovenal sterk op een andere gewelddadige stroming die onze samenlevingen al langer terroriseert, namelijk het jihadisme.

Veelal zijn we geneigd te denken dat het jihadisme en het extreem-rechtse terrorisme elkaars tegenpolen zijn. Maar beiden lijken meer op elkaar dan diegenen die zich tot dergelijke stromingen rekenen zelf toe zouden willen geven. De huidige vorm van extreem-rechs terrorisme en het jihadisme hebben vijf sterke overeenkomsten.

Ten eerste zijn het beiden globale bewegingen die niet gebonden zijn aan een land maar streven naar een heilstaat gebaseerd op een, grotendeels fictief, historisch ideaal, waarbij extreem-rechts primair etnisch, en het jihadisme primair religieus georiënteerd is.

Beiden bewegingen trekken daarnaast ten strijde tegen globalisering en de pluriforme samenleving waar religies en etniciteiten samen leven. Diversiteit is een ideaal wat haaks staat op hetgeen wat zowel jihadisten als extreem-rechtse terroristen nastreven.

Als derde maken het hedendaagse jihadisme en extreem-rechts activisme beiden volledig gebruik van alle moderne communicatie middelen. De gruweldaden van de Islamitische Staat (IS) en rechts-extremisten kennen niet alleen een fysieke component, maar zijn ook vanaf het begin af aan gekoppeld aan een mediastrategie die volledig gebruik maakt van de mogelijkheden die sociale media hen biedt. Op 8chan/pol, waar de pleger van Christchurch, Brenton Tarrant, zijn slachtpartij van tevoren aankondigde, werd volop feest gevierd tijdens en na de aanslag: “Brenton tarrant is a fucking hero”. Ook hier zien we een treffende vergelijking met de Telegram kanalen waar sympathisanten de aanslagen van IS verheerlijken.

Ook interessant is dat zowel jihadisten als extreem-rechts een aantal cognitieve en sociaal-emotionele eigenschappen delen. Onderzoek toont aan dat beiden een grote aanleg hebben voor het voelen van walging, een meer rigide blik op de wereld, een sterker groepsgevoel, intolerantie ten opzichte van ambiguïteit, een neiging naar simplisme en een verlangen naar orde.

En als laatste zien we dat beide stromingen hun geweld framen als defensief van aard. Zowel de jihadisten als deze nieuwe vorm van extreem-rechts verklaren hun acties vanuit de noodzaak om hun eigen ingroup te beschermen tegen een existentiële dreiging van buitenaf.

Deze laatste overeenkomst is wellicht het duidelijkst van allemaal. Zowel Anders Breivik en Brenton Tarrant als IS en Al Qaida hopen met hun geweld anderen te inspireren en een wereldwijde burgeroorlog te ontketen. Zo stond IS bekend dat het streefde om de “grijze zone” van de gematigde Islam uit te roeien. Ze hoopten met hun aanslagen moslims te forceren voor hen te kiezen, en dus tegen de ongelovigen.

Extreem-rechtse figuren als Anders Breivik, Tobias Rathjen en Brenton Tarrant hebben eenzelfde droom voor de toekomst. Tarrant tekende in zijn manifest “The Great Replacement” op dat hij verwacht over 27 jaar de nobelprijs voor de vrede te krijgen. Zowel jihadisten als de huidge vorm van extreem-rechts zijn een soort avant-garde terrorisme dat bovenal ten strijde trekt tegen de pluriforme, multi-etnische samenleving. “Bepaalde mensen uit mijn eigen land hebben bijgedragen aan het feit dat we nu etnische groepen, rassen of culturen in ons midden hebben die in elk opzicht destructief zijn”, sprak Rathjen in zijn video op YouTube.

Er is nog wel één groot verschil. Iedereen kan zich bekeren tot de islam en zich aansluiten bij groepen als IS. Vanuit alle werelddelen trokken sympathisanten naar Syrië om trouw te zweren aan de kalief Abu Bakr al-Baghdadi. Voor de nieuwe vorm van globaal extreem-rechts zal huidskleur nog altijd een belangrijke scheidslijn zijn. Dat maakt deze ideologie er echter niet minder populair op binnen sommige kringen. Westerse samenlevingen zijn dan voorlopig ook nog lang niet van deze dreiging verlost.

Anno Bunnik – onderzoeker Campus Fryslân, Rijksuniversiteit Groningen
Gert Jan Geling – docent integrale veiligheidskunde Haagse Hogeschool, promovendus Universiteit Leiden
Dr. David Suurland – universitair docent politieke theorie aan University College Utrecht

foto: Leonhard Lenz – Eigenes Werk