De groeiende invloed van Poetin, de humanitaire catastrofe in het Midden-Oosten en het einde van de Amerikaanse wereldorde: wie de balans opmaakt van acht jaar Barack Obama moet helaas concluderen dat de erfenis van zijn buitenlandbeleid rampzalig is. 

Obama begon zijn eerste termijn in 2009 met een zeer ambitieus programma; niet alleen in eigen land maar zeer zeker ook buiten de landgrenzen. Hij was vastbesloten om de relatie tussen Amerika en de Islamitische wereld te herstellen en om vrede te sluiten tussen de Israëli’s en Palestijnen. Zijn boodschap was verfrissend en nobel, wat hem plotsklaps de vierde Amerikaanse President maakte die de Nobelprijs voor de Vrede mocht ontvangen.

Voor de grootste uitdaging in de laatste acht jaar – de oorlog in Syrië – faalde hij hopeloos. De val van de rebellenenclave in Oost-Aleppo viel dan ook symbolisch samen met het einde van Obama’s bewind. Assad had rond kersttijd de belangrijkste veldslag gewonnen in ruim vijf jaar tijd, en de door Obama zo gehate Donald Trump stond klaar om het roer van hem over te nemen. Een pijnlijker einde is haast niet voor te stellen. Zijn laatste kerstmaal in het Witte Huis zal ongetwijfeld een bitte nasmaak hebben gehad.

De grote fout van Barack Obama was dat hij keer op keer faalde te beseffen dat geopolitiek bestaat uit meer dan eloquente speeches en diplomatieke onderhandelingen. Obama sprak al in de zomer van 2011 stoere taal dat Assad’s dagen waren geteld maar hoe hij dit wenste te bewerkstelligen bleef altijd onduidelijk. Een autoritaire staat die al decennia met harde hand door dezelfde familie wordt geleid gooit nimmer gauw de handdoek in de ring; zeker niet als dat regime merkt dat het voldoende steun krijgt van landen als Rusland en Iran.

Om te begrijpen waarom Obama’s falen daadwerkelijk zo ontzettend desastreus bleek te zijn is een analyse van zijn strategie en beweegredenen noodzakelijk. Zijn strategisch denken kan worden samengevat onder de noemer “minimale militaire betrokkenheid”. Na fiasco’s in Afghanistan en Irak heeft hij koste wat kost ervoor gezorgd dat de VS niet opnieuw een vergelijkbaar moeras werd ingezogen.

Door de bril van de Irak-oorlog bezien is dit wellicht begrijpelijk, maar ook een supermacht kan zich niet volledig afkeren van een van de grootste internationale vraagstukken van haar tijd. Binnen de minimale betrokkenheid-strategie heeft de President vervolgens drie prioriteiten gesteld en die consequent nageleefd:

1. Contraterrorisme
2. Non-proliferatie van massavernietigingswapens
3. Het bewapenen van ‘gematigde’ rebellen

1. Contraterrorisme
Ondanks dat Obama zich presenteerde als de anti-Bush gaat hij de geschiedenisboeken in als een rasechte ‘war-on-terror President’. Zijn special forces schoten Osama bin Laden dood en drone-aanvallen op jihadisten werden opgeschroefd van Jemen tot Pakistan. Ook in de strijd tegen de Islamitische Staat zijn de Amerikanen de belangrijkste schakel. IS verloor in Syrië en Irak zo’n 30% terrein sinds het begin van ‘Operation Inherent Resolve’. De luchtaanvallen in combinatie met coördinatie en training van lokale troepen is hierin doorslaggevend.

Punt van kritiek op dit vraagstuk is echter dat contraterrorisme nooit los gezien kan worden van de politieke context. Mede door de terugtrekking van Amerikaanse troepen uit Irak in 2011 kroop IS uit haar schulp. De onbeantwoorde brute campagne van Assad dreef daarnaast vele arme Syriërs in de handen van IS en al Qaida. Een actiever beleid ten aanzien van de regio had de groei van jihadisten niet voorkomen maar wel afgeremd.

Rapportcijfer: magere voldoende

2. Non-proliferatie van massavernietigingswapens
Obama’s tweede prioriteit betrof het tegengaan van de verspreiding van massavernietigingswapens. Na de aanval met chemische wapens in Damascus in de zomer van 2013 (een van Obama’s rode lijnen) moest hij wel optreden. In plaats van een militaire interventie tegen besloot hij om een deal te sluiten met Syrië om deze wapens te verwijderen. Sindsdien zijn chemische wapens gebruikt door zowel Assad als IS, en de Organisatie voor het Verbod op Chemische Wapens (OPCW) erkende dat het niet het volledige arsenaal zal opsporen. Het afschrikkingseffect bleef uit en autoritaire regimes kregen het signaal dat deze middelen relatief straffeloos ingezet kunnen worden. Amnesty International heeft bewijs dat Soedan afgelopen jaar maar liefst 30 (!) van zulke aanvallen uitvoerde in de regio Darfur.

Met Iran sloot de VS zelfs een heus atoomakkoord. Obama voerde dit op als een diplomatiek succes maar de realiteit was dat dit vooral in Teheran reden was voor een feestje. Het vergroten van hun invloed in de regio is vele malen belangrijker dan het vergaren van een atoombom. Zolang de Amerikanen zich hiermee bezig hielden hadden zij vrij spel in Syrië en Irak. De sanctieverlichting gaf daarnaast een boost aan de zwakke economie (en dus aan de legitimiteit van het regime).

Rapportcijfer: zwaar onvoldoende

3. Bewapenen van Syrische rebellen
Over de wapenleveranties van de CIA en het Pentagon aan rebellen kan men kort zijn: deze programma’s zorgden hoofdzakelijk voor een verlenging van het conflict. De rebellen konden met lichte bewapening tanks en infanterie uitschakelen en terrein behouden. Assad hield echter het voordeel van een luchtmacht en de rebellen smeekten Washington dan ook om ‘manpads’.

De troepen van Assad begonnen een structurele campagne van luchtaanvallen met vatenbommen. Deze tactiek was hoofdzakelijk bedoeld als collectieve straf voor inwoners van rebellengebied en heeft inmiddels aan tiendduizenden burgers het leven gekost. Een no-fly zone (NFZ) had dan ook veel meer goeds gedaan dan wapenleveranties die geregeld in handen vielen van doorgewinterde jihadisten. Een positieve noot is dat de steun voor de Koerden in Noord-Syrië bijgedragen heeft dat zij land wisten te veroveren op IS.

Rapportcijfer: onvoldoende

 

De onvermijdelijke gevolgen van dit beleid 

Als we de drie kerntaken van Obama’s strategie beoordelen is de conclusie onvermijdelijk dat hij alleen voor zijn eerste taak een magere voldoende scoort. De invulling van de overige kerntaken binnen zijn strategie zijn grotendeels mislukt, en heeft zelfs bijgedragen aan de malaise. De gevolgen van het halfslachtige optreden van Obama, en het uitblijven van een NFZ, zijn desastreus. Vier zijn belangrijk om te benoemen.

Groei jihad

De oppositie in Syrië is mede door het uitblijven van echte steun verder geradicaliseerd. Vooral het onbeantwoord laten van het brute geweld van Assad dreef hen in de handen van jihadisten. IS en Al Qaida maakten hier handig gebruik van en hielden de oppositie voor dat alleen zij hen bescherming kon bieden. De VS speelde zo de propaganda van de jihadisten in de kaart. De eerste grote consequentie van Obama’s zwakke buitenlandbeleid.

Poetin stoutmoediger

Doordat Obama wel sprak over rode lijnen maar er niet naar handelde wist niet alleen Assad, maar ook Poetin, dat Washington hem geen strobreed in de weg zou leggen. Voor Poetin was Obama’s presidentschap ideaal om Rusland internationaal als grootmacht te herstellen. Militaire avonturen in Oekraïne en Syrië maakte van Moskou een wereldspeler en Poetin’s legitimiteit in eigen land steeg naar ongekende hoogte. Met approval ratings van zo’n 80-90% ziet het er sterk naar uit dat hij tot 2024 zal aanblijven als President.

Maar ook ten aanzien van verkiezingen in het Westen is Poetin steeds stoutmoediger. Na financiële steun aan het Front National en een Servische oppositiepartij, besloot hij zich ook te bemoeien met de Amerikaanse verkiezingen. De uitkomst daarvan is bekend. ‘Make Russia Great Again’ had niet misstaan op rode petjes in het Kremlin.

Internationale orde aangetast

Het uitblijven van een interventie in Syrië zorgt ervoor dat het juridische begrip van “responsibility 2 protect” kan worden begraven. Het mandaat om in te grijpen bij grove schendingen van de mensenrechten is simpelweg niet meer uitvoerbaar in de huidige globale politieke context. Alleen als de VS daadwerkelijk aan Damascus had laten weten dat het menens was had Assad waarschijnlijk wel de weg naar de onderhandelingstafel gevonden. Middels een NFZ had Obama de druk kunnen opvoeren om tot een politieke oplossing voor het conflict te komen.

De historici kunnen alvast beginnen met de necrologie van het tijdperk van een Amerikaanse wereldorde (1991-2016). Hierin zullen zowel de roekeloze George W. Bush als de zwakke Barack Obama een prominente rol spelen. Bush begon een oorlog in Irak die sektarisch geweld deed oplaaien en Iran sterker maakte; Obama daarentegen had wel reden tot ingrijpen maar liet dit na.

In dit vacuüm besloot eerst Iran en vervolgens Rusland om haar eigen doelen te verwezenlijken. Assad zit daardoor steviger in het zadel en groepen als Hezbollah vergroten hun invloed en gevechtservaring.

Vluchtelingencrisis

Het uitblijven van een no-fly zone is een van de oorzaken van de vluchtelingencrisis. Duits onderzoek uitgevoerd in Azc’s toonde aan dat de meerderheid van hen op de vlucht was voor het geweld van de troepen van Assad (69,5%). Natuurlijk zijn velen ook gevlucht voor het geweld van rebellen en jihadisten; oorlog brengt nu eenmaal altijd vluchtelingenstromen op gang, wie dan ook verantwoordelijk is voor het geweld. Maar feit blijft dat Assad’s luchtmacht duizenden huizen met de grond gelijk heeft gemaakt waardoor vluchten de enige optie bleek.

De vluchtelingencrisis ondertussen speelt een grote rol in de binnenlandse politiek in Europa. Rechtse partijen kunnen zich hierdoor nog beter profileren als hoeder van de naties, die burger weet te beschermen van een extentiële dreiging. De hierdoor toenemende verdeeldheid van Europa speelt Poetin in de kaart.

Het Amerikaanse Pew Research Center toonde aan dat een significant aandeel van de Europeanen verwacht dat de toename aan migranten en vluchtelingen negatieve gevolgen heeft voor de economie, en de kans op een terroristische aanslag vergroot (In Nederland respectievelijk 44% en 61%). De vluchtelingencrisis – aangewakkerd door Syrische en Russische bombardementen – komt Poetin goed uit.

Beste Barack, uw speeches waren prachtig en ontroerend, maar uw Midden-Oosten beleid heeft Syrië, Europa en de wereld weinig goeds opgeleverd. U speelde jihadisten en dictaturen in de kaart, en hebt mede bijgedragen aan de crisis in Europa. Barack, bedankt!